Του Ανδρέα Ματζάκου*
Μετά την επικράτηση του Κόμματος της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης
(AKP) στην γείτονα το 2002, ο θρησκευτικός
χαρακτήρας του κράτους, ήρθε στο προσκήνιο. Υπεύθυνοι γι’ αυτήν την αλλαγή, ο
τότε πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογκάν και ο
τότε καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο Μπιλκέντ της Κων/πολης και νυν
πρωθυπουργός, Αχμέτ Νταβούτογλου.
Στο βιβλίο του «Το Στρατηγικό Βάθος» το οποίο γράφτηκε το 2001,
ο Αχμέτ Νταβούτογλου περιγράφει
το όραμα του για την εξωτερική πολιτικής της Τουρκίας, την οποία και έθεσε σε
εφαρμογή η κυβέρνηση του AKP. Πολλοί θεώρησαν ότι από τότε ξεκίνησε μια νέα
πολιτική πορεία, μια νέα εποχή για την Τουρκία, πιο κοντά στον τρόπο συμπεριφοράς
των προηγμένων δυτικών κρατών που έχουν εμπεδωμένα δημοκρατικά
πολιτεύματα και ισχυρούς πολιτειακούς θεσμούς. Στην εντύπωση αυτή
συνέβαλε και η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος της Τουρκίας για ένταξη στην ΕΕ.
Είναι όμως έτσι; Μπήκε πράγματι η Τουρκία σε μια νέα εποχή; Διέπονται οι
σχέσεις της με τα γειτονικά της κράτη από το Διεθνές Δίκαιο; Βελτιώθηκαν οι
ελληνοτουρκικές σχέσεις;
Εισαγωγή
Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της θητείας του Ερντογάν στο τιμόνι της τουρκικής
κυβερνήσεως, η εφαρμοσθείσα δραστηριότητα στην εξωτερική πολιτική, ονομάστηκε
από πολλούς αναλυτές ως Νέο-οθωμανισμός. Μετά από μια 12ετία εφαρμογής του στην
πράξη και με την εμπειρία που αποκτήθηκε παρατηρώντας τις δραστηριότητες της
τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, τόσο έναντι των κρατών της περιφέρειας της, όσο
και έναντι της Ελλάδας, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι ο Νέο-οθωμανισμός
δεν έφερε κάτι καινούργιο στην διεθνή συμπεριφορά της Τουρκίας. Δεν έκανε την
Τουρκία πιο δημοκρατική ή πιο διαλλακτική, ούτε ομαλοποίησε τις ελληνοτουρκικές
σχέσεις. Συνεχίζεται η πίεση στην Ελλάδα με την διάπραξη σωρεία παραβιάσεων και
την προβολή παραλόγων απαιτήσεων σε βάρος των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων,
ιδίως στο Αιγαίο.
Πάνω σ’ αυτά τα προβλήματα, ήρθε να
προστεθεί και η ανεμπόδιστη ροή παρανόμων μεταναστών και προσφύγων προς την
Ελλάδα, αφού η Τουρκία δεν αστυνομεύει επαρκώς τα παράλια της. Η θέση που
εκφράζει το άρθρο είναι ότι, ο
Νέο-οθωμανισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά συνέχεια του Κεμαλισμού,
αλλά με άλλο πρόσωπο. Η Τουρκία παρέμεινε ένα επεκτατικό κράτος που προσπαθεί
να εκμεταλλευτεί κάθε ευκαιρία για άσκηση επιρροής ή για επέκταση σε βάρος των
γειτόνων της, παραβλέποντας τις διεθνείς συνθήκες και το διεθνές δίκαιο. Στο
άρθρο θα ορισθεί αρχικά τι είναι ο Νέο-οθωμανισμός, θα εξεταστεί από πότε
εμφανίστηκε, θα συγκριθεί με τον Κεμαλισμό, θα εξεταστούν οι σχέσεις που η
Τουρκία ανέπτυξε με βασικούς γείτονες της και με την Ελλάδα από το 2003 και
μετά και, τέλος θα εξαχθούν συμπεράσματα για τις επιπτώσεις στις
ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Εμφάνιση
Νέο-οθωμανισμού
Ο Νέο-οθωμανισμός εκφράστηκε δειλά πρώτα
από τον Τουρκούτ Οζάλ την δεκαετία του
80 και μετά έντονα από τον Ισμαήλ Τζέμ,
που όντας ΥΠΕΞ την δεκαετία του 90, δήλωνε: «Αν η
Τουρκία θέλει να γίνει μια χώρα με κάποια σημασία για τον υπόλοιπο κόσμο, θα
πρέπει πρώτα να αγκαλιάσει το παρελθόν της ως αυτοκρατορικής δυνάμεως και να
εμπλέξει την άμεση γειτονιά της».
Γιατί ο Νέο-Οθωμανισμός αναπτύσσεται την
δεκαετία του 90; Διότι τότε βρήκε κενά που δημιουργήθηκαν από την κατάρρευση
της ΕΣΣΔ στις δημοκρατίες του Καυκάσου και την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας στα
Βαλκάνια.
Τον Οζάλ
και τον Τζέμ, ακολούθησε ο κ. Νταβούτογλου γράφοντας: «Επιθυμούμε νέα Βαλκάνια, βασισμένα σε πολιτικές αξίες,
οικονομική αλληλεξάρτηση και πολιτισμική ώσμωση. Αυτά ήταν τα Οθωμανικά
Βαλκάνια».
Κολλητική ουσία του Νέο-οθωμανισμού,
αποτελεί η ισλαμική θρησκεία.
Γι’ αυτό και οι υπάρχουσες μουσουλμανικές μειονότητες παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο
στη δυνατότητα επιρροής της Τουρκίας στις χώρες υπάρξεως των.
Σε αδρές γραμμές Νέο-οθωμανισμός είναι η
επέκταση της Τουρκίας έξω από τα σύνορα της, η επιστροφή στον τρόπο λειτουργίας
των ενοποιημένων κάτω από το οθωμανικό κράτος Βαλκανίων και η λειτουργία του
εσωτερικού της Τουρκίας, χωρίς το παλαιό σχήμα του Κεμαλισμού.
Νέο-Οθωμανισμό
/ Κεμαλισμός
Από πολλούς δεν έχει γίνει αντιληπτό, ότι ο
Νέο-Οθωμανισμός όχι μόνο πατάει, αλλά είναι η συνέχεια του Κεμαλισμού. Ο Κεμάλ, αφού ανέλαβε την εξουσία με το κίνημα
των Νεοτούρκων, είχε ως κυρία επιδίωξη την εμπέδωση του τουρκικού έθνους στη
Μικρά Ασία με την ταύτιση κάθε μουσουλμάνου με τον Τούρκο, στη βάση της
κεμαλικής εθνικής ιδεολογίας. Για να γίνει αυτό, έπρεπε να καταλυθεί το
χαλιφάτο, όπως και έγινε το 1923.
Αν δεν είχε γίνει αυτή η προεργασία από τον
Κεμάλ, δεν θα μπορούσε ποτέ η Τουρκία
να ανοιχτεί στην περιφέρεια της. Ο Κεμαλισμός στηριζόταν αποκλειστικά στη
στρατιωτική απειλή στο εξωτερικό, παράλληλα με την καταστολή στο εσωτερικό. Ο
Νέο-οθωμανισμός δείχνει πιο διαλλακτικός, αφού για την διείσδυση του σε χώρες
στόχους χρησιμοποιεί πιο πολύ την «ήπια ισχύ». Μέρος αυτής της στρατηγικής ήταν
και η διανομή φθηνών τουρκικών τηλεοπτικών σειρών που προσπαθούσαν να δείξουν,
ότι οι αξίες της τουρκικής κοινωνίας δεν είναι διαφορετικές από αυτές των
βαλκανικών ή δυτικών χωρών.
Ελληνοτουρκικές
σχέσεις
Παρά την εκπεφρασμένη θέση της Ελλάδας για
διευκόλυνση της εισόδου της Τουρκίας στην ΕΕ, ούτε οι παραβιάσεις του Εθνικού Εναερίου Χώρου (ΕΕΧ) σταμάτησαν, ούτε
αυτές των Εθνικών Χωρικών Υδάτων (ΕΧΥ),
αλλά και τυχόν επέκταση των ΕΧΥ στα 12 νμ, αποτελεί αιτία πολέμου για την
γείτονα.
Μάλιστα κάτω από τον κίνδυνο η Ελλάδα να
ανακηρύξει ΑΟΖ, η οποία με βάση της Σύμβαση της Θάλασσας, θα συνδέεται με
αυτήν της Κύπρου μέσω της νήσου Μεγίστης, ο κ. Νταβούτογλου
θεωρεί ότι η νήσος αυτή ανήκει στη Μεσόγειο και όχι στο Αιγαίο.
Πλέον αυτών, μια ματιά στο θέμα της Κύπρου
αρκεί για να γίνει αντιληπτό ότι τίποτα δεν άλλαξε στη σύγχρονη Τουρκία, αφού η
Νεο-οθωμανική εξωτερική πολιτική όχι μόνο δεν κατέκρινε τη χρήση βίας από τους
Κεμαλιστές το 1974, αλλά συνεχίζει στον ίδιο
στόχο χρησιμοποιώντας όμως όλο και περισσότερο την «ήπια ισχύ» της οικονομίας
και της διπλωματίας, μέσω της διατηρήσεως ζωντανών των απ’ ευθείας
διαπραγματεύσεων και σχέσεων των «κοινοτήτων».
Δεν έχει υπάρξει ούτε μια φορά που Τούρκος
διπλωμάτης να έχει αποκαλέσει τα ελληνικά νησιά του Αιγαίου, ως ελληνικά. Όποτε
το επίσημο τουρκικό κράτος αναφέρεται σ’ αυτά, τα ονομάζει ως «νησιά του Αιγαίου». Και βεβαίως δεν πρέπει να μας διαφεύγει, ότι από το
1974 και μετά, ο στόχος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής είναι η Τουρκία να
αποκτήσει δικαιώματα Έρευνας και Διάσωσης και τις αρμοδιότητες του FIR Αθηνών, ανατολικά του 25ου μεσημβρινού.
Γιατί του 25ου μεσημβρινού και όχι κάποιου άλλου; Γιατί αυτός διχοτομεί το Αιγαίο.
Γιατί αυτός αφήνει ανατολικά τα βασικά νησιά μας, Λήμνο, Μυτιλήνη, Σάμο,
Χίο, Κω και Ρόδο. Και γιατί σ’ ένα νησιωτικό σύμπλεγμα, αν ελέγχεις τον αέρα
και τη θάλασσα, εξουδετερώνεις όσες δυνάμεις αμύνονται στην στεριά.
Σχέσεις
Τουρκίας με περιφέρεια της
Λίγους μήνες μετά την πτώση του Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, στις 11 Σεπτεμβρίου του 2011, ο Ερντογάν επισκέφθηκε την χώρα. Η υποδοχή που
του επιφυλάχθηκε από τον απλό κόσμο ήταν αποθεωτική. Ο κύριος λόγος ήταν ότι το
2009, ο Ερντογάν
είχε αποχωρήσει από το οικονομικό φόρουμ στο Νταβός, αφήνοντας σύξυλο τον
Ισραηλινό πρόεδρο Πέρεζ, γεγονός που
μαζί με τα γεγονότα του Μαβί Μαρμαρά,
επιδείνωσαν τις σχέσεις Τουρκίας- Ισραήλ.
Τι ζητούσε στην ουσία ο Ερντογάν από την Αίγυπτο: να προωθήσει την εικόνα της Τουρκίας ως μοντέλου
μιας δημοκρατικής χώρας με ισλαμική θρησκεία στον αραβικό κόσμο, προκειμένου να
γίνει ο ηγέτης του. Όχημα του θα ήταν η Μουσουλμανική Αδελφότητα, η οποία είχε τα
ηνία της χώρας εκείνη την εποχή. Τελικώς
όμως επικράτησε ο κοσμικός στρατηγός Αλ- Σισι,
με αποτέλεσμα στις 22 Νοε 2013, η Αίγυπτος
να απελάσει τον Τούρκο πρέσβη από το Κάιρο.
Η Συρία δεν υπολογίζονταν ως σημαντικός
αντίπαλος για την Τουρκία. Οι όποιες εντάσεις στις σχέσεις των δυο χωρών, όπως
γράφει ο κ. Νταβούτογλου στο Στρατηγικό Βάθος, θα ήταν
εύκολα αντιμετωπίσιμες από την Τουρκία. Όμως ο εμφύλιος που ξέσπασε τον Μάρτιο του 2011, διέψευσε τις προβλέψεις του ο δε
κίνδυνος δημιουργίας ανεξαρτήτου κουρδικού κράτους στο νότο της Τουρκίας, την
κάνει να αντιδρά σπασμωδικά. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την ανάπτυξη ρωσικών
δυνάμεων στη Συρία τον Σεπτέμβριου του 2015
και την κατάρριψη του Su-24.
Στα Βαλκάνια, η Αλβανία και η Βοσνία
θεωρούνται από την Τουρκία ως προωθημένα πολιτιστικά φυλάκια της, ενώ γίνεται
προσπάθεια προλήψεως πιθανής συμμαχίας μεταξύ Σερβίας και Ελλάδος.
Με την Αρμενία, οι προσπάθειες για
συμφιλίωση μετά την παρακολούθηση του ποδοσφαιρικού αγώνα Αρμενίας-Τουρκίας από
Γιούλ και τον Αρμένιο πρόεδρο το 2008, δεν καρποφόρησαν, αφού ο Ερντογάν συνέδεσε τις όποιες προσπάθειες με
την πρόοδο στη διευθέτηση του θέματος του Νογκόρνο
Καραμπάχ που καίει την Αρμενία. Έτσι τα πρωτόκολλα που συντάχθηκαν κατά
την επίσκεψη, δεν έχουν ακόμη επικυρωθεί από τα δυο κοινοβούλια.
Με το Ιράκ υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με την
συνεχή εμπλοκή του τουρκικού στρατού στο Ιρακινό κουρδιστάν. Ο πρωθυπουργός του
Ιράκ κατηγορεί την Τουρκία ότι τροφοδοτεί τις αποσχιστικές τάσεις στη χώρα, η
δε κεντρική κυβέρνηση του Ιράκ δεν θέλει καμία απ’ ευθείας συναλλαγή μεταξύ
Τουρκίας και του Kurdish
Regional Government.
Με το Ιράν δεν υπάρχει σημείο επαφής, αφού
παραμένει σταθερός σύμμαχος της Μόσχας, τα βρήκε δε και με την Ουάσιγκτον, μετά
την συμφωνία για τον περιορισμό του πυρηνικού του προγράμματος.
Επιπτώσεις
στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις
Το Αιγαίο είναι μια θάλασσα που χωρίζει τις
δυο χώρες. Για την μεν Ελλάδα υπάρχουν
κυριαρχικά δικαιώματα που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο, για την δε Τουρκία
δεν διακυβεύεται τίποτα, πλην των όσων εμείς δεχθούμε ότι υπάρχουν.
Η αποτελεσματική προάσπιση των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων, εξασφαλίζει τα
νησιά μας και τη συνέχεια του ελληνισμού στην κοιτίδα του. Η σκέψη αυτή θα
έπρεπε να διέπει την χάραξη οποιασδήποτε στρατηγικής έναντι της Τουρκίας.
Η Νέο-οθωμανική πολιτική έναντι της Ελλάδας
φαίνεται επιτυχημένη λόγω της σταθερής
ανικανότητας των ελληνικών κυβερνήσεων να αποτιμήσουν στην πραγματική του
διάσταση τον τουρκικό κίνδυνο.
Η Κύπρος θα συνεχίσει να ενδιαφέρει την
Τουρκία για δυο λόγους: για την προστασία των τουρκοκυπρίων και για την
γεωστρατηγική της σημασία. Έχοντας δικαιώματα στο νησί, έχει λόγο και στις
εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο, τη Βόρειο Αφρική και την Μ. Ανατολή. Και αν
δεν έχει λόγο στη διοίκηση του πληθυσμού, δεν θα έχει λόγο και στο νησί.
Κάθε Μουσουλμανική μειονότητα που υπάρχει
στα Βαλκάνια (στην
επαρχία Σαντζάκ της Σερβίας, στο Κόσοβο, στα Σκόπια, στην Θράκη κλπ)
ή δημιουργείται λόγω των μεταναστευτικών ροών, θα τυγχάνει της υποστηρίξεως της
Τουρκίας μέχρι και της αποσχίσεως από το κυρίαρχο κράτος καθόσον, κάθε τέτοια
περίπτωση, αυξάνει την σφαίρα επιρροής της Τουρκίας.
Η ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις θα
διατηρηθεί, εκτός και αν η Τουρκία υποχρεωθεί να καταλάβει ότι το τίμημα
δημιουργίας μιας εντάσεως θα είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό του σεβασμού των
προβλέψεων του Διεθνούς Δικαίου.
* Ο Ανδρέας Ματζάκος
είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΣΞ και κατέχει MSc στις Διεθνείς Σχέσεις και
Στρατηγικές Σπουδές από το Πάντειο Πανεπιστήμιο.
