Η ΟΛΙΣΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΩΣ ΑΡΕΤΗ

http://roykoymoykoy.blogspot.gr/

Γράφει ο Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο

    Η δημιουργία συνθηκών  ενός  βιώσιμου μέλλοντος για τα παιδιά μας αποτελεί προφανώς το βασικό πρόταγμα και στοίχημα συνάμα της γενιάς μας. Ασφαλώς, δεν θα πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι βλέποντας τον κατακλυσμό  δυσεπίλυτων κοινωνικών και όχι μόνον προβλημάτων. Η χωρίς προηγούμενο   τεχνική ανάπτυξη που μας προσφέρει έναν ασύλληπτο σε όγκο υλικά αγαθά και ανέσεις δεν μας εξασφάλισε ικανοποιητική ευτυχία! Ο φόβος και ο τρόμος καλά κρατούν. Ο μεγαλύτερος εχθρός του ανθρώπου παραμένει ο ίδιος ο άνθρωπος. Η ειρήνη, η κοινωνική δικαιοσύνη, η δημοκρατία, η ισονομία, η αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των ανθρώπων και η αντιμετώπιση τού φυσικού περιβάλλοντος βρίσκονται δυστυχώς σε μια διαρκή κρίση.

    Η παιδεία  με την ευρύτερη έννοιά της συνιστούσε, συνιστά  και θα συνιστά τον ισχυρότερο παράγοντα ανάδυσης δύναμης για εξέλιξη του ανθρώπου.  Είναι οδοδείχτης της ζωής! Η διάπλαση του ανθρώπου συμπεριλαμβάνει  τη διδασκαλία και την αυτοδιδαχή. Δεν είναι μια καθαρή γνώση, αλλά μια ευρύτερη καλλιέργεια που  επιτρέπει την κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης  ενταγμένης στην κοινωνία και τον κόσμο, ώστε να ευνοείται η ανάπτυξη ανθρώπων ως πρoσώπων. Η παιδεία μετεξελίχθηκε σε εκπαίδευση και είναι πολυδιασπασμένη σε πολλούς κλάδους σπουδών, λόγω της άμεσης ανάγκης κάλυψης του όγκου των πληροφοριών. Ταυτόχρονα όμως ανεφύησαν πολλά τυφλά σημεία γνώσης.

Εισαγωγή

    Ο σημερινός άνθρωπος, παρά το ότι θεωρεί τον εαυτό του ως το κέντρο του κόσμου, συνεχίζει να ζει μέσα στο άπειρο. Η νοητική μας ικανότητα δυσκολεύεται να συλλάβει τα ολικά προβλήματα. Το ουσιώδες διασκορπίζεται μέσα στην υπερεξειδίκευση, που επέφερε μεν τον κατακερματισμό της εργασίας αλλά και το τεράστιο μειονέκτημα της κατάτμησης της γνώσης. Η ανθρώπινη νοημοσύνη για να αντιληφθεί την πραγματικότητα συνήθως την κατακερματίζει απλοποιώντας τα προβλήματα. Σωστή γνώση είναι αυτή που τοποθετεί κάθε πληροφορία στο πλαίσιό της και ει δυνατόν στο σύνολο στο οποίο εγγράφεται.

     Οι άπειρες εξειδικευμένες πληροφορίες, που μας κατακλύζουν, είναι κατάλληλες για τεχνικές εφαρμογές. Όμως, δεν έχουν  τη δυνατότητα να συνδυαστούν για να τροφοδοτήσουν μια ολοκληρωμένη γνώση που θα οδηγήσει σε μια συγκροτημένη σκέψη, ώστε να πετύχουμε μια καθοδήγηση της ζωής μας.   Η επιστημονική και τεχνολογική  υπερανάπτυξη που προκαλεί αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις  έχει θέσει σε δεύτερη μοίρα την κλασσική παιδεία που τρέφει τη γενική νοημοσύνη και αντιμετωπίζει τις σοβαρές αναζητήσεις του ανθρώπου. Η γνώση κρατιέται από ειδικούς και  στην ουσία προκαλείται ένα είδος ελλείμματος υπευθυνότητας, καθόσον η κοινωνία και η δημοκρατία απαιτούν πολίτες ευρείας παιδείας.

     Σε κάθε μετάδοση πληροφορίας και επικοινωνίας αναπτύσσεται και αταξία (θόρυβος). Πολλές φορές το συναίσθημα, το μίσος, ο έρωτας ή η φιλία  μπορούν να μας τυφλώσουν, όπως φυσικά και το ατομικό μας συμφέρον. Η συναισθηματικότητα μπορεί να πνίξει τη γνώση, όπως μπορεί και να την εμπλουτίσει. Η καθαρή επιστημονική γνώση δεν μπορεί να επιλύσει από μόνη της τα φιλοσοφικά, τα ηθικά και τα αισθητικά προβλήματα. Η αυταπάτη είναι αστείρευτη πηγή λαθών, καθόσον ο εγωκεντρισμός  και η τάση επίρριψης στον άλλον της αιτίας του κακού συνεργούν στο να ψεύδεται ο καθένας μας στον εαυτό του, χωρίς να το αντιλαμβάνεται.

    Ο Λόγος, το κύριο όργανο αντίληψης της πραγματικότητας, μάς προστατεύει από το λάθος και την ψευδαίσθηση. Εντούτοις, πολλές φορές εκφυλίζεται σε απλή εκλογίκευση. Δεν πρέπει να λαμβάνονται αποφάσεις ζωής μόνον με το λόγο, αλλά ουδέποτε επιτρέπεται να λείπει ο λόγος από τη λήψη απόφασης.  Οι δυϊσμοί που είναι διαισθητικά ορθοί, συνήθως  λογικά είναι απαράδεκτοι. Ψυχή-σώμα, πνεύμα –ύλη, συναίσθημα –λογική κοκ συνιστούν παραδείγματα, όπου το λάθος και η αλήθεια χάνονται συνήθως. Τα συστήματα των ιδεών( θεωρίες, ιδεοληψίες ) κυρίως όταν είναι κλειστά οδηγούν σε φοβερά λάθη. Τα εγγράμματα  και τα στερεότυπα, τα οποία είναι τόσο απαραίτητα για την ατομική και κοινωνική ύπαρξή μας και στα οποία πιστεύουμε πολλές φορές, εάν δεν έρχονται σε διαρκή διάλογο με την πραγματικότητα, μας οδηγούν στον φανατισμό. Οι μύθοι και οι ιδέες είναι ο γόνιμος αλλά και επικίνδυνος συνάμα χώρος για την  αλήθεια και το λάθος.

     Ήδη, αναγνωρίζεται  παγκοσμίως σχεδόν μια κοινή ανθρώπινη φύση, ένα επίτευγμα της πολιτισμικής εξέλιξης. Οι επιστήμες έχουν συμβάλει σημαντικά στην μελέτη της ανθρώπινης συνθήκης αλλά η όλη υπόσταση παραμένει ημιτελής και άγνωστη, γιατί είναι διαμελισμένη μεταξύ της φιλοσοφίας,  των επιστημών, της ιστορίας και των τεχνών. Ο άνθρωπος έχει ταυτόχρονα μια βιολογική-φυσική υπόσταση, αλλά και μια ψυχική-πνευματική-κοινωνική. Απαιτείται μια σύνθεση της επιστημονικής παιδείας με  μια κλασσική παιδεία-καλλιέργεια, ώστε να διαπλαστεί ένα ανθρώπινο ον μέσα στον κόσμο, του οποίου αποτελεί ένα μέρος του. Κάθε ανθρώπινο ον  φέρνει μέσα του όλη τη ζωή αλλά επίσης και  όλο σχεδόν το σύμπαν. Η συμβολή της κλασσικής καλλιέργειας παραμένει ουσιώδης, καθόσον παρέχει γνώσεις, αξίες, σύμβολα που προσανατολίζουν και οδηγούν τις ανθρώπινες ζωές.  Μέγιστο μέρος της προετοιμασίας για τη ζωή.

    Ο εικοστός αιώνας επιβεβαίωσε σε μεγάλο βαθμό τα ανθρώπινα όρια της γνώσης. Η ζωή μας, το ωραιότερο δώρο, που είναι εξαρτημένη και από  τυχαία γεγονότα, συνιστά ένα στοίχημα που ενσωματώνει την αβεβαιότητα στην πίστη ή την ελπίδα. Άρα, απαιτείται μια στρατηγική τέχνη για την προετοιμασία της ζωής μας με θεώρηση όλου του πεδίου δραστηριοτήτων μας, όλων των αναγκών, όλων των αξιών και συνεχή αναζήτηση σημαντικών μηνυμάτων σε απρόβλεπτα και απίθανα ακόμη πράγματα.

     Μια σκέψη που θα αντικαταστήσει την μιας κατεύθυνσης αιτιότητα με μια πιο ολιστική αντίληψη για  ενέργεια που να φέρνει σε ένα διαρκή διάλογο όλα τα ενεργήματα και τις αρετές του ανθρώπινου πνεύματος. Μια οργανωμένη συστηματικά δόμηση του είναι μας, ώστε να δημιουργείται ένα αρμονικό όλο, από το οποίο αναδύονται ποιότητες που δεν αναπτύσσονται σε μεμονωμένες κατευθύνσεις.  Προκύπτει λοιπόν μια ουσιαστική μεταρρύθμιση της νοοτροπίας μας, μια στροφή σε μια μάθηση πολύτροπη που θα  ευνοούσε την ανάδυση μιας πληρέστερης νοημοσύνης.

Ολιστική νοημοσύνη ως αρετή

    Οι Έλληνες, πρωτοπόροι στην παιδεία που είχε ως αντικείμενο αυτό τούτο το ανθρώπινο είναι προσωποποιούσαν τη νοημοσύνη με Θεά. Της είχαν δώσει το όνομα  Μήτις και την θεωρούσαν ως την πρώτη σύζυγο του Δία και την Μητέρα της Θεάς της Σοφίας Αθηνάς (όντως υπέροχος  συμβολισμός!).  Συνιστούσε το σύνολο των διανοητικών ικανοτήτων, που συνδυάζουν διαίσθηση αγχίνοια, πρόβλεψη, ευελιξία πνεύματος, άγρυπνη προσοχή, αίσθηση επικαιρότητας κοκ. Ο Οδυσσέας ονομαζόταν πολυμήτις.

    Το ανθρώπινο πνεύμα, η ύπατη ανάδυση του εγκεφάλου μας,  είναι θέμα διαρκούς εξάσκησης πέραν των γενετικών κληροδοτημάτων μας. Η ανάπτυξη των γενικών ικανοτήτων ευνοεί τελικά την ανάπτυξη και των ειδικών ακόμη ικανοτήτων, καθόσον προστίθενται  συμπληρωματικά και οι αναδύσεις του όλου.  Όσο πιο ισχυρή είναι η  νοημοσύνη τόσο πιο μεγαλύτερη είναι η ικανότητα να επεξεργάζεται περισσότερα ειδικά προβλήματα. Οργανώνει τη χρησιμοποίηση των συνολικών γνώσεων σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Συνιστά τη στρατηγική τέχνη μάθησης της γνώσης,  που συνδυάζει τα πλεονεκτήματα της ανάλυσης και της σύνθεσης. Μια ικανότητα πνευματικής περιπλάνησης μέσα στο άγνωστο και αβέβαιο αναζητώντας το μέγιστο των βεβαιοτήτων για δράση.

    Με αυτή την νοητική ικανότητα ο άνθρωπος αναπληρώνει όλες τις βιολογικές αδυναμίες έμβιων και πραγματώνει αυτό που είπε ο Σοφοκλής: «πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει». Δεινός είναι αφενός αυτός που προκαλεί δέος και τρόμο ο επικίνδυνος αλλά και ο καταπληκτικά δυνατός, αξιοθαύμαστος, γιατί είναι επιδέξιος και, βρίσκει πάντα λύσεις. Είναι ο πολυμήχανος και ο πολύτροπος.  Αυτός που προσδιορίζει τον εαυτό του και αυτοπραγματώνεται. Με αυτή την ικανότητα έχει χαρακτηριστεί, ως   homo sapiens, demens, faber, ludens, economicus κοκ. Η δυνατότητα αυτή οφείλεται στην ανάπτυξη της λογικής του, αλλά δεν αρκεί για να αναγορευτεί  ανθρώπινη αρετή. Χρειάζεται και η βούληση, η παιδεία, η συνήθεια, η μνήμη κλπ. και προπαντός μια επίκτητη διάθεση για πράξη του καλού. Το καλό δεν είναι απλά προς θεώρηση αλλά ορίζεται μέσα σε προσπάθεια. Η ανθρώπινη αρετή συνιστά δύναμη για πράξη του αγαθού. Το καλό εν πνεύματι και εν αληθεία. Τότε αναδύεται η ανθρωπινότητα. Είναι λοιπόν απαραίτητες τόσο οι θετικές όσο και οι ανθρωπιστικές επιστήμες και οι τέχνες και προπαντός το παράδειγμα. Το ανθρώπινο γίγνεσθαι άγεται σε αρμονική ανάπτυξη με την ισόρροπη οργάνωση γνώσης με τα συναισθήματα και την  ηθική στάση έναντι του κοινωνικού συνόλου δια βίου καλλιέργειας και αγωγής.

    Η αρετή ενός υποκειμένου είναι η ψυχική ισχύς  να μη απατάται από τις υποκειμενικές συνήθειες, επιθυμίες,  φόβους  ή τα φαινόμενα. Αναπτύσσεται με τη διαρκή μάχη ενάντια στο λάθος και την πλάνη κατά του αισθητικώς απαράδεχτου και του γενικού κακού. Τρέφεται με  την άσβηστη περιέργεια του άγνωστου, την πολύτροπη μάθηση και τη βίωση της αβεβαιότητας ως μόνιμης συνθήκης της ζωής μας.  Ανήκει στις «επαινετές έξεις». Συνιστά την ειδοποιό διαφορά που επιβεβαιώνει την υπεροχή του ανθρώπου στο βασίλειο των όντων. Αυτό δηλαδή που είμαστε, το  αποτέλεσμα που καταφέραμε να γίνουμε και ήταν αδύνατο να γίνει χωρίς τους συνανθρώπους μας. Η αρετή της ολιστικής νοημοσύνης συνιστά το κατώφλι(ουδό) της ανθρωποποίησής μας.

Σχολιασμός και συμπεράσματα 

    Η ανθρώπινη προσωπικότητα, που συνιστά τον απώτερο σκοπό της αγωγής, είναι η ισόρροπη και αρμονική βιωματική πλήρωση όλων των αξιών. Οι αξίες( μόνον ο άνθρωπος μορφώνει αξίες) συνιστούν τις πιο αντικειμενικές ανθρώπινες αρχές διάπλασης και συνύπαρξης και καθορίζουν σε  σημαντικό βαθμό τη συμβίωση και ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών και των μελών της συνάμα.

    Η δημιουργική  αρχιτεκτονική των αξιών μας οφείλει να καθιστά δυνατή την ισόρροπη και αρμονική βιωματική προσέγγιση σε όλες τις αξίες, να τις καθιστά ισότιμα ορατές. Καθόλου εύκολο στην πράξη γι’ αυτό απαιτείται δια βίου άσκηση. Η θέα των αξιών δε μοιάζει να γίνεται σε καθρέφτη τοίχου, αλλά σε επιφάνεια λίμνης, που όταν είναι καθαρή και γαλήνια, απεικονίζει πιστά το τοπίο σε μεγάλο βάθος, εάν όμως είναι ταραγμένη από επιρροές και προτιμήσεις δογματικές, προκαλείται δαλτωνισμός και παραμορφώσεις.

    Η σύνθεση των αξιών αυτοπραγμάτωσης γίνεται με προσωπική δέσμη αναλογιών- αποχρώσεων , αλλά πάντοτε αρμονικά μέσα σε μέτρο άριστο , χωρίς το οποίο το άτομο κατά κανόνα ξεπερνάει τα όριά του και περιπίπτει στην κολάσιμη  ύβρη.

    Κάθε αρετή είναι σύνθεση αξιών και συνιστά μια κορυφή ανάμεσα σε  δυο ελαττώματα, η κόψη ανάμεσα σε δυο αβύσσους. Η «μεσότης» του Αριστοτέλη δεν ταυτίζεται με την μετριότητα, αλλά συνιστά ένα αποτέλεσμα βέλτιστης αναλογικά σύνθεσης αξιών που καταλήγει σε μια  ανάδυση που δεν ανάγεται αποκλειστικά σε μια αξία και η οποία συνιστά ένα ποιοτικά υψηλό ποιοτικό άκρο. 

    Οι βασικές αρετές: αυτογνωσία, αυτοεκτίμηση, ενσυναίσθηση, πίστη, αντίληψη  της πραγματικότητας, καλαισθησία, αρετή του συνυπάρχειν, ευσέβεια, δικαιοσύνη,  σεβασμός,  ελπίδα,  φρόνηση, εγκράτεια,  θάρρος, δικαιοσύνη, ανιδιοτελής αγάπη.

    Η ασύμμετρη οικονομική ανάπτυξη προκαλεί ασταθείς ισορροπίες  στην κοινωνική λειτουργία. Μια λυσιτελής ανάπτυξη, ως ανάδυση από ένα αρμονικό κοινωνικό –πολιτικό- πολιτισμικό-οικονομικό –εθνικό- θρησκευτικό και δημοκρατικό λαϊκό κλίμα  απαιτεί και μέλη μορφωμένα με βάση την ολιστική παιδεία.

    Κάθε ζωντανός οργανισμός για να διατηρηθεί στη ζωή και να αντιμετωπίσει τη βιολογική αταξία και φθορά(εντροπία) χρησιμοποιεί την ζωική του δύναμη που αναδύεται  από την εσωτερική  αυτοοργάνωση των κυττάρων του. Η κοινωνία, ο λαός, το έθνος, η πολιτεία θεωρούνται ως εάν ζωντανοί οργανισμοί και λαμβάνουν ουσιαστικό χαρακτήρα  και  ισχύ ύπαρξης, όταν τα άτομα-μέλη τους αυτοοργανώνονται σε αρμονικό σύνολο, άλλως καταρρέουν. Η πιο σταθερή σύνθεση δημιουργείται, όταν υπάρχει εθελοντική συμμετοχικότητα για συνύπαρξη. Η τάση υπερβολικής ατομοκρατίας που αναδύεται από τις σύγχρονες κοινωνίες  προκαλεί πλήρη σχεδόν αδιαφορία για συμμετοχή στις κοινές υποθέσεις πέραν των ορίων ατομικού συμφέροντος.

    Η επιβίωση και απόδοση κοινωνικού έργου προϋποθέτει αντίστοιχο ατομικό ενδιαφέρον, πάθος και έρωτα για το γενικό καλό. Η τάση που επικρατεί τα τελευταία, κυρίως, χρόνια για εξασφάλιση των ατομικών απολαύσεων με ευθύνη των άλλων και ειδικά μόνον από το κράτος συμβάλλει στη διάλυση κάθε κοινωνικού δεσμού.  Απαιτείται καλλιέργεια αισθημάτων και διαθέσεων της κοινωνικής διαβίωσης σύμφωνα με τους νόμους. Οι « αστυνόμοι οργαί» του Σοφοκλή.  Κοντολογίς κρίνεται επείγουσα  η ανάπτυξη της αρετής του συνυπάρχειν, όπως εκφράζεται κυριολεκτικά με την ιαπωνική λέξη amae. Ήτοι το κοινό υπέροχο συναίσθημα που αισθάνεται κάποιος, όταν ανήκει σε ένα σύνολο στο οποίο θέλει να ανήκει και ταυτόχρονα το σύνολο τον θέλει ως μέλος του. Ιδανικός ελκυστής και  πόλος έλξης είναι το διαρκές πρόταγμά μας και ύπατη αξία,  η ανθρωπινότητα για  μια καλύτερη πραγματικότητα.

  Επίλογος

    Για να υπάρξουν συνθήκες βιώσιμου μέλλοντος είναι απαραίτητο να υπάρξει και αντίστοιχη ολιστική παιδεία από την οποία θα αναδύεται μια ολιστική νοημοσύνη ως αρετή, που καθιστά τα μέλη της ικανά να δημιουργήσουν συνθήκες αυτονομίας, αυτοδικίας και αυτοτέλειας. Τούτο σημαίνει ότι απαιτείται μια συνεχής δημιουργική δράση προσώπων που θεωρούν το γενικό καλό παράλληλα και με προτεραιότητα έναντι του ατομικού που επιτάσσει συμμετοχικότητα και υπευθυνότητα.

    Αυτή είναι απόλυτη ανάγκη και «η ανάγκη κρατεί πάντων». Τα προβλήματα είναι ανυπέρβλητα για μεμονωμένα άτομα. Η νοοτροπία  κατοχύρωσης των απολαύσεών μας  από το κράτος και μόνον εκτιμάται ως εσφαλμένη. Κράτος δεν είναι νοητό χωρίς την πολιτεία και πολιτεία είμαστε εμείς τα μέλη της κοινωνίας. Χωρίς τη δική μας συμμετοχική δημιουργικότητα δεν διαμορφώνονται συνθήκες αυτονομίας.

     Η ανάθεση του παραπάνω έργου σε απόλυτα εξειδικευμένους είναι μερικώς ορθή και μας βολεύει επιφανειακά. Αλλά τα μεγάλα κοινωνικά θέματα ζωής είναι ευθύνη όλων μας και απαιτείται η συμμετοχή μας. Αλλά αυτό προϋποθέτει να υπάρξει μια εμπεριστατωμένη άποψη, η «δόξα» για τα καίρια θέματα, ώστε να συμβάλλουμε στην εκλογή των κατάλληλων για το χειρισμό τους.

    Απαιτείται μαζί με την εξειδικευμένη παιδεία και μια γενικότερη, ολιστική, από την οποία θα αναδύεται μια ολιστική νοημοσύνη ως αρετή, που θα μας καθιστά ικανά για συμμετοχή μέλη. Και αυτό είναι προσωπικό μας καθήκον, πρόταγμα και στοίχημα της γενιάς μας.