Επιμέλεια : Κόντης Αθ. Ιωάννης Υποστράτηγος ε.α.
Αποσπάσματα από τα
«Ηθικά Νικομάχεια» αφιερωμένα στο
Νικόμαχο, υιό του Μεγάλου Μακεδόνα Φιλοσόφου Αριστοτέλη του Σταγειρίτη (384-323
π.Χ).
1. Περί Αρετής
Ορισμός: Αρετή
δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη, αλλά μόνιμη δεξιότητα της ψυχής, κατακτημένη
με αδιάκοπη άσκηση.
Σκοπός
της ζωής του ανθρώπου είναι η επιδίωξη της Ευτυχίας και όλες οι πράξεις του αποσκοπούν στην κατάκτησής της.
Η Αρετή είναι το μέσον για την
επίτευξη της Ευτυχίας.
Ο
Αριστοτέλης συμμερίζεται την άποψη ότι είναι στο χέρι του ανθρώπου να είναι
καλός, δηλαδή να κατακτήσει την αρετή και τονίζει ότι σκοπός της Ηθικής δεν είναι να γνωρίσουμε την Αρετή , αλλά να είμαστε ηθικοί γιατί η Αρετή δεν είναι μόνο γνώση αλλά και πράξη.
Η
ευτυχία εξαρτάται από την πράξη και όχι από την γνώση.
Η αρετή
έχει ως βάση της την Φρόνηση. Αρετή χωρίς Φρόνηση δεν υπάρχει. Η Φρόνηση οδηγεί με την Αρετή στη δράση. Η δράση με
την σειρά της είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ζωής, δηλαδή η ζωή εκδηλώνεται
με δράση.
Η ζωή
με τη δράση για την κατάκτηση της Αρετής είναι γεμάτη ηδονή, γιατί οι πράξεις της Αρετής έχουν
μέσα τους ηδονή.
Σχεδιάγραμμα της Αρετής (πιθανότατα χρησιμοποιηθέν
από τον Αριστοτέλη)
Σε σχέση με το Φόβο: Ανδρεία
Σε σχέση με το Λογικό: Φρονιμάδα
Σε σχέση με το Χρήμα: Γενναιοδωρία
Μεγαλοπρέπεια
Σε σχέση με την Τιμή: Μεγαλοψυχία
Φιλοτιμία
Σε σχέση με τον Θυμό: Πραότητα
Σε σχέση με την Συμπεριφορά: Αλήθεια
Φιλία
Ευθυμία
Σε σχέση με τους Άλλους: Ντροπή
Δικαιοσύνη
Ως Πρακτικές Αρετές, δηλαδή αυτές που εκδηλώνονται με την πράξη
του ανθρώπου, εξετάζονται η Ανδρεία, η Φρονιμάδα, η γενναιοδωρία, η Μεγαλοπρέπεια, η Μεγαλοψυχία, η Πραότητα, η Ντροπή, η Δικαιοσύνη.
Ως Πνευματικές Αρετές, αυτές που εκδηλώνονται με την σκέψη (διανόηση), εξετάζονται η Φρόνηση, η Σοφία, η Ευστοχία στη σκέψη και στην
απόφαση και η Φιλία.
Πράξεις
αρετής είναι μόνο οι συνειδητές πράξεις, που προσδιορίζονται από ορισμένες
αρχές.
Πως μπορούμε να κατακτήσουμε την Αρετή;
Για τον Αριστοτέλη είναι απαραίτητα:
Φύση κανονική
Μάθηση σωστή
Άσκηση επίμονη και μακροχρόνια
Στην Ηθική Σκέψη του Αριστοτέλη, γίνεται φανερή η σημασία του
Εθισμού, για τη διαμόρφωση του
ηθικού χαρακτήρα.
Τελικά όπως ο
ίδιος πιστεύει όλα εξαρτώνται από τον
εθισμό, από το πώς κυρίως θα συνηθίσουμε μέσα στα πρώτα χρόνια. Αυτό γιατί από τη φύση μας οι άνθρωποι, δεν είμαστε
ούτε καλοί ούτε κακοί. Ο ρόλος της σωστής αγωγής είναι αυτονόητος
στον Αριστοτέλη.
Είπαμε ότι Αρετή είναι η μόνιμη δεξιότητα της ψυχής,
κατακτημένη με άσκηση. Με αυτή τη δεξιότητα η ψυχή διαλέγει το Μέσο ανάμεσα στα
δύο άκρα που ονομάζονται Έλλειψη και Υπερβολή.
Η Αρετή (η πρακτική αρετή), είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε
τέχνη και έχει στόχο τη Μεσότητα (το Μέσον). Στις πράξεις και στα
παθήματά μας υπάρχουν και Υπερβολή και Έλλειψη και Μέση κατάσταση. Για παράδειγμα, στο
φόβο, στο θάρρος, στην επιθυμία, στην οργή, στη συμπόνια, στη χαρά, στη λύπη,
υπάρχει και το περισσότερο και το λιγότερο. Όμως και τα δύο αυτά (το περισσότερο και το λιγότερο), δεν είναι καλά.
Το πότε
πρέπει και το για ποιά πρέπει και το για ποιούς και το για
ποιό λόγο και το όπως πρέπει, αυτό είναι η Μεσότητα και το Άριστο, αυτό ακριβώς είναι το γνώρισμα της Αρετής.
Αφού λοιπόν η Αρετή έχει σχέση με τη Μεσότητα, η ίδια
είναι κάποια Μεσότητα.
Τα γνωρίσματα
της Κακίας είναι η Υπερβολή και η Έλλειψη ενώ της Αρετής η Μεσότητα. Επομένως η Αρετή είναι ικανότητα που αποκτούμε με ορισμένη προσπάθεια και
προτίμηση, που καθορίζεται με μέτρο τον μυαλωμένο άνθρωπο. Σε σχέση με μας βρίσκεται
στη μεσότητα
Άρα η Αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο Κακίες την Έλλειψη και την Υπερβολή. Την Αρετή όταν την
κρίνουμε από την ουσία της και από το μέρος της είναι μεσότητα (ανάμεσα στην υπερβολή και την
έλλειψη), ενώ όταν την κρίνουμε από το ότι αυτή είναι το πιο
πετυχημένο, είναι ακρότητα.
Όμως τη
μεσότητα δεν την δέχεται κάθε πράξη και κάθε πάθημά μας. Δηλαδή, μερικές
πράξεις ή παθήματα, από την αρχή είναι «δεμένα» με
την κακία όπως επί παραδείγματι η χαιρεκακία, η αδιαντροπιά, ο φθόνος και πράξεις
όπως η κλοπή, η ανθρωποκτονία κ.ά. Αυτά τα πράγματα τα λέμε κακά όχι για τις
υπερβολές ή τις ελλείψεις τους, αλλά γι’ αυτά τα ίδια. Και δεν είναι δυνατό
ποτέ κάνοντας αυτά να ενεργούμε σωστά, αλλά πάντοτε κάνουμε παράπτωμα.
Δεν είναι
λοιπόν δυνατό να αξιώνει κανείς να υπάρχει μεσότητα στην αδικία, στη δειλία,
στην ακολασία καθώς επίσης και υπερβολή και έλλειψη. Γιατί τότε θα έχουμε
μεσότητα της υπερβολής και μεσότητα της έλλειψης, καθώς και υπερβολή της
υπερβολής και έλλειψη της έλλειψης.
Συνεπώς όπως
στη Φρονιμάδα και στην Ανδρεία δεν υπάρχει Υπερβολή και Έλλειψη, επειδή σ’ αυτές η Μεσότητα είναι κατά κάποιο τρόπο Ακρότητα, έτσι και σ’ εκείνες τις κακίες δεν υπάρχει
ούτε Μεσότητα ούτε Υπερβολή ούτε Έλλειψη, αλλά, όπως και να τις κάνουμε, είναι παράπτωμα.
Δηλαδή, γενικά, δεν υπάρχει ούτε Μεσότητα της
Υπερβολής και της Έλλειψης, ούτε Υπερβολή και Έλλειψη της Μεσότητας.
2. Περί Φιλίας
Ορισμός: Φιλία
είναι ευνοϊκή διάθεση με ανταπόκριση.
Εκδηλώνεται στη ζωή των ανθρώπων, από τις πιο τυχαίες μορφές
επικοινωνίας, ως τις πιο μόνιμες μέσα στους οικογενειακούς και πολιτικούς
θεσμούς.
Ο
Αριστοτέλης εξετάζει τη Φιλία πάντα σε σχέση με το
πρόβλημα της Ευτυχίας, γιατί πιστεύει ότι κανείς δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος μόνος του,
δηλαδή χωρίς την παρουσία φίλων.
Βλέπει
την Φιλία ως βασικό στοιχείο της Ευτυχίας.
Όταν
γράφονταν τα «Ηθικά Νικομάχεια»
στο κατώφλι των ελληνιστικών χρόνων, η Φιλία είχε αρχίσει να απασχολεί τόσο έντονα τους ανθρώπους,
ώστε λατρεύονταν και ως Θεά.
Η Φιλία υπάρχει έμφυτη και από τους γονείς προς τα
παιδιά και από τα παιδιά προς τους γονείς, και όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά
και στα πουλιά και τα πιο πολλά ζώα, που ανήκουν στο ίδιο είδος.
Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία είδη Φιλίας, όσα και τα αίτια, που την γεννούν μέσα μας.
Το κάθε είδος είναι διαφορετικό του άλλου.
(α) Φιλία με στόχο την χρησιμότητα
Την εφαρμόζουν όσοι αισθάνονται τη φίλία για τη χρησιμότητα, αγαπούν όχι
τα πρόσωπα καθαυτά, αλλά τον τρόπο που τους εξασφαλίζει αμοιβαία κάτι καλό.
Αυτή η φιλία φαίνεται να γίνεται ανάμεσα στους ηλικιωμένους και σε όσους
ώριμους και νέους επιδιώκουν το συμφέρον μέσα από την Φιλία. Τέτοιοι φίλοι δεν αγαπούν πολύ ούτε ζουν ο
ένας κοντά στον άλλο. Καμιά φορά μάλιστα δεν είναι ούτε ευχάριστοι, είναι δε τόσο ευχάριστοι, όσο έχουν ελπίδα για
κάποια ωφέλεια. Σ’ αυτές τις φιλίες ο Αριστοτέλης τοποθετεί και την Φιλοξενία.
(β) Φιλία με στόχο την ευχαρίστηση
Την εφαρμόζουν όσοι αισθάνονται την Φιλία για άντληση ευχαρίστησης. Αγαπούν για χάρη εκείνου του
πράγματος που είναι ευχάριστο στους ιδίους, και όχι γι’ αυτό που είναι, όπως
είναι καθαυτό το πρόσωπο που αγαπούν, αλλά μόνο γι’ αυτό που κάνει το πρόσωπο
ευχάριστο. Η Φιλία μεταξύ των νέων
φαίνεται πως γίνεται για την ευχαρίστηση, γιατί αυτοί ζουν με πάθος και
επιδιώκουν πάρα πολύ αυτό που τους είναι ευχάριστο και παρόν. Καθώς όμως η
ηλικία αλλάζει, αλλάζουν και τα ευχάριστα. Γι’
αυτό οι νέοι γρήγορα γίνονται φίλοι και γρήγορα παύουν να είναι φίλοι, γιατί
μαζί με το ευχάριστο, αλλάζει και η Φιλία.
(γ) Φιλία με στόχο την αρετή.
Την εφαρμόζουν όσοι θέλουν το καλό για τον άλλον με τρόπο όμοιο με
εκείνον που είναι καλοί, και είναι καλοί καθαυτό. Και εκείνοι που θέλουν το
καλό των φίλων για χάρη εκείνων των ιδίων, είναι φίλοι στον πιο μεγάλο βαθμό,
γιατί αισθάνονται έτσι τους ίδιους (γι’ αυτούς) και όχι συμπτωματικά. Είναι η τέλεια φιλία.
Παραμένει σταθερή και μόνιμη. Φέρνει ευχαρίστηση στους φίλους. Είναι όμως
σπάνια, γιατί σπάνια βρίσκονται τέτοιοι άνθρωποι, όμοιοι, εραστές της αρετής.
Ακόμη, χρειάζεται χρόνος και συναναστροφή προκειμένου να αναγνωρίσουν ο ένας
φίλος τον άλλο και να φανεί ο καθένας χωριστά στον άλλο άξιος της Φιλίας και πιστευτός.
Οι δύο πρώτες
Φιλίες είναι πρόσκαιρες, διαλύονται εύκολα, εφόσον οι φίλοι δεν παραμένουν
απαράλλαχτοι στον χρόνο. Δηλαδή αν πάψουν να είναι χρήσιμοι και ευχάριστοι
μεταξύ τους, η Φιλία λύεται.
Όμως η τέλεια
Φιλία είναι διηνεκής, σταθερή, μόνιμη, ευχάριστη, άδολη, αδιάβλητη.
«Η φιλία είναι φυσική ανάγκη γεμάτη ομορφιά».
Πόσο επίκαιροι ηχούν και σήμερα οι λόγοι του θείου
Αριστοτέλη !!
