Πέλλα: η δεύτερη πρωτεύουσα των Μακεδόνων

http://roykoymoykoy.blogspot.gr/

Ν. Ι. Μέρτζος

    Η Πέλλα ιδρύθηκε από τον Αρχέλαο Α' (413-399 π.Χ.) ή από τον Αμύντα Γ' για να γίνει η νέα πρωτεύουσα του Βασιλείου των Μακεδόνων αντί των Αιγών (Βεργίνα). Χτίστηκε στην Βοττιαία χώρα, στη χώρα των βοδιών και στη θέση της πρωτεύουσάς της Βουνόμια που σήμαινε τροφή βοδιών. Την θέση της περιγράφει ο Ηρόδοτος ως εξής: «Ο ποταμός Αξιός χωρίζει τη Μυγδονία από την Βοττιαία όπου την στενή λωρίδα κοντά στην θάλασσα κατέχουν οι πόλεις Ίχναι και Πέλλα».

    Το σχέδιο της πόλεως έγινε από τον Ιππόδαμο κατά το Ιπποδάμειο σύστημα. Στολίδι της ήταν το ανάκτορο του Αρχελάου το οποίο διακόσμησε ο μεγάλος ζωγράφος της εποχής Ζεύξις. Στην Πέλλα συνέρρευσαν διάφορες γνωστές προσωπικότητες όπως ο γιατρός Θεσσαλός, γιος του Ιπποκράτη, ο τραγικός ποιητής Αγάθων (5ος αιώνας π.Χ.) φίλος του Ευριπίδη και του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη, ο Χοιρίλος από την Λοκρίδα, ο ποιητής διθυράμβων Μελανιππίδης από την Μήλο και ο συμπολίτης του ποιητής Τιμόθεος ο Μιλήσιος, Στην Πέλλα πέθανε ο μεγάλος τραγωδός Ευριπίδης ο οποίος παρουσίασε στο θέατρό της τα έργα του Βάκχες, Ιφιγένεια εν Ταύροις και Αρχέλαος.

    Η παλαιότερη αναφορά για την Πέλλα γίνεται από τον Ηρόδοτο κατά την περιγραφή της εκστρατείας των Περσών και από το Θουκυδίδη κατά την περιγραφή της Μακεδονικής επέκτασης και του πολέμου κατά του Σιτάλκη, Βασιλιά των Θρακών. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, στην αρχή του 4ου αιώνα π.Χ. ήταν η μεγαλύτερη πόλη της Μακεδονίας. Μετά το βίαιο θάνατο του Αρχελάου η ανάπτυξη του κράτους ανακόπτεται.  Το μεγάλο του έργο συνεχίστηκε μετά από μερικές δεκαετίες, από τον Φίλιππο Β' (360-336 π.Χ.). Η προσπάθεια του Φιλίππου δεν περιορίστηκε μόνο στην εσωτερική ανάπτυξη, αλλά στράφηκε κυρίως στην επέκταση της πολιτικής δύναμης της Μακεδονίας. Στα χρόνια αυτά η Πέλλα φτάνει σε πλήρη ακμή, γίνεται "η μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων" (Ξενοφών Ελληνικά V,2,13) και η ακτινοβολία της εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο με τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου Γ΄ (336-323 π.Χ.). Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου ατέλειωτες διαμάχες ξεσπούν μεταξύ των διαδόχων του, μέχρι την άνοδο στον θρόνο του Αντιγόνου Γονατά (276-239 π.Χ.). Πελλαίοι απόμαχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου ίδρυσαν ομώνυμη αποικία στην Δεκάπολη της Παλαιστίνης, μια άλλη Πέλλα στην ενδοχώρα της Συρίας και τον Πελλαίο Δήμο στον Περσικό κόλπο. Κατά την περίοδο του Αντιγόνου Γονατά η πόλη έφτασε στη ακμή της, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα. Η Πέλλα αναφέρεται αργότερα από τον Πολύβιο και τον Λίβιο ως η έδρα του Βασιλείου του Φίλιππου Ε' και του Περσέα του Μακεδόνα κατά τους Μακεδονικούς πολέμους.

    Η Πέλλα παρέμεινε πρωτεύουσα μέχρι την κατάλυση του Βασιλείου των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους, οι οποίοι την λεηλάτησαν και μετέφεραν τους θησαυρούς της στη Ρώμη. Ο Λίβιος μας δίνει τη μόνη περιγραφή της πόλης, όπως την είδε ο Ρωμαίος Λούκιος Αιμίλιος Παύλος ο Μακεδονικός, νικητής της Μάχης της Πύδνας: "...και αυτός είδε ότι δεν επελέγη άδικα σαν θέση βασιλικής κατοικίας. Είναι τοποθετημένη στη νοτιοδυτική πλαγιά ενός λόφου και περιβάλλεται από βάλτο πολύ βαθύ για να διασχιστεί με τα πόδια χειμώνα-καλοκαίρι. Η ακρόπολη, η οποία είναι κοντά στη πόλη, βρίσκεται μέσα στο βάλτο και εξέχει σαν νησί, είναι δε χτισμένη πάνω σε γιγαντιαία θεμέλια που αντέχουν τείχη πάνω τους και προστατεύουν από την εισχώρηση των υδάτων της λίμνης. Από μακριά φαίνεται σα να είναι συνέχεια του τείχους της πόλης, αλλά στην πραγματικότητα είναι ξεχωριστή και ανάμεσα στα δύο τείχη υπάρχει ένα κανάλι. Η ακρόπολη ενώνεται με την πόλη με μια γέφυρα, έτσι αποκόπτονται όλες οι πλευρές πρόσβασης για έναν εξωτερικό εχθρό και αν ο βασιλιάς φυλακίσει κάποιον εκεί δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής εκτός από τη γέφυρα, η οποία φυλάσσεται εύκολα."

    Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την Πέλλα Colonia Pella δηλαδή αποικία, οπότε γνωρίζει καινούργια άνθηση και ονομάζεται Maxima et Illustis, Μεγίστη και Λαμπρή. Υπό την ρωμαϊκή κυριαρχία η Πέλλα ήταν πρωτεύουσα του τρίτου διαμερίσματος της επαρχία της Μακεδονίας και πιθανώς η έδρα του Ρωμαίου κυβερνήτη. Από την Πέλλα διερχόταν η Αρχαία Εγνατία Οδός και ήταν σημαντικός σταθμός μεταξύ Δυρραχίου και Θεσσαλονίκης.  Ο Κικέρων έμεινε εκεί το 58 π.Χ., αλλά η έδρα του Επάρχου την εποχή εκείνη είχε μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη. Αργότερα η πόλη καταστράφηκε από σεισμό και στη συνέχεια ανοικοδομήθηκε. Η πόλη έπεσε σε παρακμή για άγνωστους λόγους (μάλλον λόγω σεισμού) προς το τέλος του 1ου π.Χ. αιώνα. Περί το 180 μ.Χ. ο Λουκιανός μας πληροφορεί ότι "είναι πια ασήμαντη και με λιγοστούς κατοίκους".

    Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα η Πέλλα ήταν ένας ασήμαντος ρημαγμένος οικισμός. Την επισκέπτονται Άγγλοι και Γάλλοι περιηγητές που την περιγράφουν ως εξής:

John Bacon Sawrey Morritt: Άγγλος αρχαιολόγος το 1794:

Ξεκινήσαμε την εκδρομή στην Πέλλα. Η διαδρομή είναι περίπου είκοσι μίλια από τη Θεσσαλονίκη, µέσω μιας μεγάλης, επίπεδης πεδιάδας, που μοιάζει µε το Τέμεσβαρ Αυτή την εποχή του χρόνου η πεδιάδα καλύπτεται µε βάλτους και νερά. Στα μισά περίπου της διαδρομής διασχίσαμε τον Αξιό, έναν ποταμό εξαιρετικά πλατύ, πάνω από µία ξύλινη γέφυρα. Από όλες τις αρχαίες πόλεις που έχω ήδη δει, η Πέλλα βρίσκεται σίγουρα στη χειρότερη τοποθεσία, τουλάχιστον κατά τον χειμώνα. Το σύγχρονο χωριό φέρει την ίδια ονομασία και βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τον αρχαίο οικισμό. Η αρχαία πόλη βρισκόταν στο άκρο ενός βάλτου, σχεδόν μέσα σε αυτόν. Σήμερα δεν έχει απομείνει τίποτα εκτός από έναν τετράγωνο παλιό τοίχο μέσα στα χαλάσματα, ο οποίος θα μπορούσε να είναι ο,τιδήποτε. Υπάρχει άλλος ένας, ο οποίος έχει στο κέντρο µία καθαρή πηγή µε πλούσια νερά, που είναι ζεστά τον χειμώνα, λίγα ίχνη από τα τείχη της πόλης και μερικές κατακόμβες. Όλα τα άλλα ίχνη της αρχαιότητας καταστράφηκαν από τον χρόνο και τους Τούρκους ή βυθίστηκαν στον βάλτο. Ο θαυμασμός µας μειώθηκε όταν είδαμε τον τόπο, καθώς τον χειμώνα δεν είναι παρά ένα έλος. Μείναμε εκεί µία μέρα και ανακοινώσαμε µέσω του τελάλη της πόλης ότι ζητούσαμε νομίσματα. Πήραμε πολλά, ειδικά µε τον Φίλιππο και τον Αλέξανδρο. Το πιο αξιοπερίεργο εδώ είναι το πλήθος των μικρών κεφαλών που βρίσκει κανείς σε ολόκληρο τον αρχαίο οικισμό κατά το όργωμα ή το σκάψιμο. Είναι κάτι που δεν έχω ακούσει να συμβαίνει πουθενά αλλού. Οι κεφαλές είναι μικρές και έχουν κατασκευαστεί από σκληρυμένο πηλό. Οι περισσότερες είναι γυναικείες µε μεγάλη ποικιλία αρχαίων κομμώσεων. Ανάμεσά τους βρήκαμε µόνο ένα ολόκληρο ειδώλιο ενός άντρα µε την πανοπλία του. Βρήκαμε περίπου εξήντα κεφαλές. Δύο από αυτές ήταν καλοδιατηρημένες και ολοκληρωμένες και φαίνεται ότι αντιγράφτηκαν από πολύ όμορφα πρωτότυπα. Δεν διαθέτω επαρκή αρχαιογνωσία για να πω τι μπορεί να ήταν ή γιατί απαντούν µόνο στην Πέλλα.

William Martin Leake: Άγγλος αξιωματικός και αρχαιολόγος το 1795:

Στα μέσα του δρόμου ανάμεσα στο τεχνητό ύψωμα και το Αλά κλισέ βρίσκονται τύμβοι, ο ένας κοντά στο δρόμο στα δεξιά και πέντε ακόμα σε μία γραμμή. Η πεδιάδα ανάμεσα στη Θεσσαλονίκη και το Αλά κλισέ είναι πολύ καλά καλλιεργημένη και κατοικημένη. Το Aλά κλισέ στα τουρκικά σημαίνει «η εκκλησία του Θεού». Οι Έλληνες το ονομάζουν «στους Αποστόλους» και οι Βούλγαροι Ποστόλ. Έχει 40 με 50 φτωχικά σπίτια, που ανήκουν στον Σελίμ Μπέη της Θεσσαλονίκης. Τα λουτρά της Πέλλας απέχουν 50 λεπτά από τα Γιαννιτσά. Κατάλοιπα της ελληνιστικής εποχής, όπως οικοδομικά τετράγωνα από πέτρα και αρχιτεκτονικά σπαράγματα, απαντώνται στους δρόμους αλλά και στο νεκροταφείο των Γιαννιτσών που χτίστηκε και επισκευάστηκε με λάφυρα παρμένα από την Πέλλα. Τμήματα από αρχαία μνημεία της Πέλλας αγοράστηκαν από τους Τούρκους και χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή επιτύμβιων μνημείων. Την Πέλλα ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός για ένα μικρό χρονικό διάστημα την ονόμασε Διοκλητιανούπολη. Στην επιτομή του 7ου βιβλίου του Στράβωνα, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η λίμνη της Πέλλας διαμορφώνεται από ένα ρέμα που αποκλίνει από τον Αξιό. Πέρα από τη λίμνη της Πέλλας, το παράκτιο τμήμα της πεδιάδας περικλείει μια μακρά σειρά από λίμνες, ξεκινώντας από το Ελευθεροχώρι και φθάνοντας σχεδόν μέχρι τη Θεσσαλονίκη. Ο ενισχυμένος χείμαρρος, που σχηματίζεται από τον Λουδία και τον Αξιό είναι ακόμη πλωτός μέχρι τη λίμνη και, πιθανόν, μέχρι την Πέλλα, όπως ήταν κατά την αρχαιότητα.

Francois Pouqueville Πρόξενος της Γαλλίας στην Αυλή του Αλή πασά το 1805:

Τα Γενιτσά-Βαρδάρη ήταν μια εμπορική κωμόπολη φημισμένη κυρίως για τα καπνά της, θεωρούμενα σαν τα καλύτερα της Μακεδονίας. Απέχουν μια λεύγα περίπου από την Πέλλα και ήταν φημισμένα για τα καπνά. Ο δρόμος των Γιαννιτσών περνάει μπροστά από τους πρόποδες των λόφων της Πέλλας. Συναντάμε έναν τύμβο, ο οποίος έχει μια στοά με μήκος είκοσι δυο πόδια και τέσσερα δάκτυλα και πλάτος έξι πόδια και οκτώ δάκτυλα, και καταλήγει σε δύο παράλληλες τετράγωνες αίθουσες, από τις οποίες η μεν πρώτη είναι σχεδόν κατεστραμμένη εξαιτίας κάποιου ανοίγματος που χρησιμοποιείται σαν είσοδος, ενώ η άλλη εξαιτίας μιας τρύπας που ανοίχθηκε στο κέντρο ενός τοίχου. Η κάθοδος στο εσωτερικό του τύμβου οδηγούσε προς έναν δεύτερο διάδρομο, κατεβαίνοντας από μιαν απότομη κατηφοριά που σκεπάζεται από έναν θόλο και καταλήγει σε μιαν οριζόντια στοά με μήκος πενήντα τρία πόδια και τέσσερα δάκτυλα, και πλάτος δέκα πόδια και οκτώ δάκτυλα, κι εκεί βρεθήκαμε μπροστά σε δύο εσοχές, κάτι το οποίο επιβεβαίωσε τις υποθέσεις μας ότι οι στοές και οι κρύπτες με τους χωμάτινους τύμβους από πάνω τους ήταν χώροι ενταφιασμού των νεκρών. Ένα τρίτο πέρασμα μας οδήγησε σε μια τελευταία θολωτή αίθουσα με καμάρες και με μήκος δεκατρία πόδια και τέσσερα δάκτυλα και διάμετρο δώδεκα πόδια από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Οι απολήγουσες κοιλάδες των εδαφών της Πέλλας διαβρέχονται από το δίκτυο των ποταμών που ξεκινά από το όρος Βόρας. Περνώντας τη λίμνη του Λουδία φτάνουμε στην Πέλλα, την οποία ο Ηρόδοτος τοποθετεί στη Βοττιαία, ακραίο σημείο της Ημαθίας. Η ερειπωμένη πρωτεύουσα δεν θυμίζει σε τίποτα την παλιά της αίγλη.  Η Πέλλα ονομάστηκε αρχικά Βούνομος. Πήρε το ιστορικό της όνομα από τον ιδρυτή της, ενώ χρωστούσε τη φήμη της στον Φίλιππο. Από την εποχή που ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοι του την επέκτειναν, έφτασε σε σημείο να αποκτήσει μια σημαντική δύναμη, προτού κυριευθεί και λεηλατηθεί από τους Γαλάτες, οι οποίοι την ερήμωσαν. Στην Πέλλα βρίσκεται μια πέτρινη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Παύλο. Κατεβαίνοντας προς τη μεσημβρία ακολούθησα τη γραμμή ενός άλλου τμήματος του περιμετρικού τείχους, το οποίο οι κάτοικοι σήμερα προσδιορίζουν ως Πέλλα. Το τείχος καταλήγει σε μια τετράγωνη λιμνούλα, κατασκευασμένη από τους Τούρκους, αλλά το υπόστρωμα της επένδυσή της ανάγεται στην εποχή των Ελλήνων.

Dr. Émile Isambert: Γάλλος γιατρός:

Εκδρομή στα ερείπια της Πέλλας. Η οδός που οδηγεί στα ερείπια της αρχαίας πρωτεύουσας της Μακεδονίας, στο μέσον της οποίας περιλαμβάνουν την κώμη Αλλάχ Κιλισέ, και ο λόφος Άγιος Απόστολος όπου και η ομώνυμη πόλη 80 σπιτιών, είναι η αρχαία οδός από την Έδεσσα στην Πέλλα όπου βρίσκονται 2 μεγάλοι τύμβοι ή χώματα. Δύο ώρες μετά το Γενιτζέ φτάνει κάποιος στην Πέλλα την πατρίδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η πόλη ήταν μεγάλη και ιστορική κατά τους μακεδονικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Επίσης  ήταν και σταθμός της Εγνατίας Οδού. Η ακμή της πόλης, ωστόσο, εξέπεσε κατά την ρωμαϊκή περίοδο. Ο Δίων ο Χρυσόστομος και ο Λουκιανός την ανέφεραν κατερειπωμένη. Τελευταία μνεία της κάνει ο Ιεροκλής κατά τον 6ο αιώνα. Τα ερείπια της Πέλλας περιεγράφησαν και από τους περιηγητές Leak, F. Beaujour, Cousinery, M.Delacoulonche  και κάποιους άλλους. Το σχέδιο της ερειπωμένης πόλης δεν μπορεί κανείς να το κατοπτεύσει από την κωμόπολη Γενί Κιοϊ που βρίσκεται μισή ώρα προς νότο. Όλες οι κωμοπόλεις που βρίσκονται γύρω από την Πέλλα όπως το Σάριλι, το Κοφάλοβο, το Βοξασί, το Πέτροβο, το Τσαουσλί, το Αγκαλάρι, και η Γιαννιτσά περιέχουν λείψανα των οικοδομημάτων της Πέλλας. Πριν την Πέλλα η οδός προς τη Θεσσαλονίκη περνάει από τη Μπάνια όπου υπάρχει υδραγωγείο και ρωμαϊκή υδατολεκάνη που δέχεται χλιαρό νερό και κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Δίπλα της βρίσκονται τα μεγαλοπρεπή ιπποφορβεία, που συστάθηκαν από τον Φίλιππο.

    Στους καιρούς μας η αρχαία Πέλλα αποκαλύφθηκε σε όλο το μεγαλείο της με πρώτο ανασκαφέα της τον αρχαιολόγο Φώτη Πέτσα στα μέσα του 20ου αιώνα. Ακολούθησαν νέες ανασκαφές και, μετά το πρώτο μικρό Μουσείο της, ιδρύθηκε και λειτουργεί σε επαφή με την αρχαία Αγορά ένα μεγάλο λαμπρό Μουσείο με εξαιρετικά εκθέματα.